ગુજરાતની ધરા પર ઘણાં રાજવીઓ અને રાજવંશોએ રાજ કર્યું અને ગુર્જર ધરાને વૈભવશાળી બનાવી છે. બધા રાજવંશનો ઈતિહાસ જોતા દ્રષ્ટિગોચર થાય છે કે સોલંકી વંશનો સમયગાળો ગુજરાતનો સુવર્ણકાળ ગણાય છે. સોલંકી વંશનો સમયગાળો ઈ.સ. 942થી ઈ.સ. 1244 સુધીનો ગણાય છે આ સમયમાં સોલંકી વંશના કુલ 12 રાજાઓએ ગુર્જરી ધરતી પર રાજ કર્યું. સોલંકી વંશના શાસકોએ અનેક લોકોપયોગી કાર્યો કર્યા હતા. આ વંશના છઠ્ઠા ગાદી વારસ તરીકે સિદ્ધરાજ જયસિંહે ઈ.સ. ઈ.સ. 1092 થી ઈ.સ. 1142 સુધી ગુજરાતમાં રાજ્ય ચલાવ્યું. સિદ્ધરાજ જયસિંહ જે તળપદી ભાષામાં “સધરા જેસંગ” તરીકે પણ ઓળખાય છે. સમગ્ર સોલંકી વંશના રાજાઓ શિલ્પ અને સ્થાપત્યના શોખિન હતાં પરિણામે સોલંકી વંશના શાસનકાળ દરમિયાન ગુજરાતમાં સ્થાપત્ય કલાના નમુનારૂપ બાંધકામ થયાં. સિદ્ધરાજ જયસિંહ પણ એમાંના જ એક રાજા હતા. સિદ્ધરાજ જયસિંહે પોતાના દાદાના સમયથી શરૂ થયેલું પ્રસિદ્ધ રૂદ્રમહાલયનું બાંધકામ પૂર્ણ કરાવ્યુ. ધોળકાનુ મલાવ તળાવ પણ સિદ્ધરાજ જયસિંહના સમયગાળા દરમિયાન જ નિર્માણ પામ્યું હતું. આ ઉપરાંત સૌરાષ્ટ્રમાં પણ અનેક બાંધકામ સિદ્ધરાજ જયસિંહે બનાવ્યાં હતા જેના અવશેષો આજે પણ ચોબારી, આણંદપુર, વઢવાણ વગેરે સ્થળોએ જોવા મળે છે. સિદ્ધરાજ જયસિંહના સમયગાળા દરમિયાન થયેલા સ્થાપત્યના ઉત્કૃષ્ટ બાંધકામમાં સર્વોત્તમ ગણાય એવુ 1008 શિવલિંગથી અલંકૃત પાટણની શોભા વધારતુ સહસ્ત્રલિંગ સરોવરનું નિર્માણ. સહસ્ત્રલિંગ સરોવરના નિર્માણના ઈતિહાસ સાથે વણકર સમાજની અસ્મિતા, શ્રદ્ધા અને આસ્થાના પ્રતિકમાં શિરમોર એવા વીર મેઘમાયા દેવના સર્વોત્કૃષ્ટ બલિદાનનો ઈતિહાસ વણાટના તાણાવાણાની જેમ અમીટરૂપે વણાયેલો છે.
વણકર સમાજની શ્રદ્ધા, અસ્મિતા અને આસ્થાનાં જીવંત પ્રતિક સમાન વીર મેઘમાયા દેવની યશસ્વી ગાથા ઈ.સ. 1138 માં મહા સુદ નોમના દિવસે જાગૃત, પવિત્ર ગુર્જર ધરા ઉપર સુવર્ણ અક્ષરે લખાઈ હતી.
અણહિલપુર પાટણને રાજધાની બનાવી તે વખતે ગુજરાતના સિંહાસન ઉપર વિરાજમાન સિદ્ધરાજ જયસિંહના સિહાસન માથે સોલંકી વંશની યશસ્વી ધજા ફરકતી હતી. નયનરમ્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થાપત્યના બાંધકામના શોખિન સિદ્ધરાજ જયસિંહે પોતાનાં દાદા દુર્લભરાજ દ્વારા બંધાવવામાં આવેલા અને ઘણાં વખતથી પાણી વગર સુક્કા પડેલા સરોવરનો જીર્ણોદ્ધાર કરી નવપલ્લવિત નવેસરથી ખોદકામ કરાવવાનો નિર્ણય કર્યો. સરોવર, તળાવના ખોદકામ માટે એ વખતે માલદેવના ઓડ સમુદાયના લોકો નિષ્ણાત ગણાતા હતા જે બનાસકાંઠા તથા રાજસ્થાનના વિસ્તારમાં રહેતા હતાં, સિદ્ધરાજ જયસિંહે ઓડ સમુદાયના લોકોને સરોવરનો જીર્ણોદ્ધાર કરવા માટે તેડાવ્યા.
ઓડ માલદેવ લોકોમાં એક ભીને વાન, સુંદર દેખાવ ધરાવતી પરિણિતા જસમા પણ સામેલ હતા. સિદ્ધરાજ જયસિંહ સરોવરનાં નિર્માણનાં કાર્યનું નિરીક્ષણ કરવા જતા રહેતા હતાં, આ દરમિયાન સિદ્ધરાજ જયસિંહની નજર પરિણિતા જસમા ઉપર પડી અને રાજા જસમા તરફ આકર્ષિત, મોહિત થયાં અને પરિણિત મહિલા એવાં જસમા ને પોતાની રાણી બનવા અનેક કહેણ મોકલ્યા. રાજા તરફથી આવતાં અનૈતિક કહેણ ને પતિવ્રતા સતી જસમા એ ઠુકરાવી દીધા. જોકે છતા સિદ્ધરાજ જયસિંહના કહેણ ચાલું જ રહ્યા. પોતાના સમુદાયની એક પરણિતાને રાજા દ્વારા થતી હેરાનગતિથી વ્યથિત, દુઃખી થઈને સત્તા આગળ શાણપણ નકામુ એ ન્યાયે ઓડ સમુદાયના લોકોએ સરોવરનું ખોદકામ પડતુ મુકીને રાતોરાત પોતાના વતન તરફ પરત પ્રયાણ કર્યું.
મહારાજ સિદ્ધરાજ જયસિંહને તુરંત જાણ કરવામાં આવી કે ઓડ સમુદાયના લોકો કાર્ય છોડીને પરત ફરી રહ્યા છે. સિદ્ધરાજ ને જાણ થતા જ ઓડ લોકો પરત લાવવા માટે પાછળ સૈનિકો દોડાવ્યા. સૈનિકોએ ઓડ લોકોને રસ્તામાં જ આંતરીને પરત ફરવા કહ્યું પરંતુ સ્વમાની સ્વભાવ ધરાવતા ઓડ લોકોએ પરત આવવાનું સ્પષ્ટપણે નકારી દીધુ. ઓડ લોકોના નકારથી ઉશ્કેરાયેલા સૈનિકોએ જસમાના પતિની નિર્મમ હત્યા કરી નાખી અને પતિની નિર્મમ હત્યાથી દુઃખી,વ્યથિત અને ક્રોધિત જસમાને સિદ્ધરાજ જયસિંહ સમક્ષ રજૂ કરવામાં આવ્યા. ક્રોધિત જસમાએ ભર્યાં દરબારમાં સિદ્ધરાજ જયસિંહની ઉપસ્થિતિમાં ભેટમાં છુપાવી રાખેલી ધારદાર કટાર પોતાનાં પેટમાં ઉતારી દીધી અને મોતને ભેટયા. જીવનના છેલ્લા શ્વાસ ભરતા ભરતા સતી જસમા એ મહારાજ સિદ્ધરાજ જયસિંહને શાપ આપ્યો કે, “હે રાજન, તેં રક્ષક બનીને એક પતિવ્રતા સ્ત્રી ઉપર કુદ્રષ્ટિ કરી છે અને મારાં નિર્દોષ પતિની નિર્મમ હત્યા કરી છે તેથી હું એક પતિવ્રતા સ્ત્રી તને શાપ આપુ છું કે, તું જે દુર્લભ સરોવર બનાવી રહ્યો છે એ દુર્લભ સરોવરમાં ક્યારેય પાણી આવશે નહીં અને તારા રાજ્યના બધા જ જીવો પાણી વગર ટળવળશે” સતી જસમા નાં શાપ થી પરમ શિવભક્ત સિદ્ધરાજ જયસિંહ ખુબ જ વ્યથિત થઈ પોતાના પાપનું પ્રાયશ્ચિત સ્વરૂપ ગુજરાત તથા સૌરાષ્ટ્રમાં અનેક શિવમંદિર બંધાવ્યાં.
સતી જસમાના શાપ થી વ્યથિત સિદ્ધરાજ જયસિંહે અનેક શિવમંદિર બંધાવ્યા એવી જ રીતે 500 માઈલના ઘેરાવામાં દુર્લભ સરોવર ખોદાવીને એના કિનારે 1000 શિવલિંગ ધરાવતું સહસ્ત્રલિંગ સરોવર બંધાવ્યુ. દરરોજ શિવમંદિરમાં આરતી થતી અને એ આરતીમાં વ્યથિત, શાપિત થયેલા મહારાજ સિદ્ધરાજ જયસિંહ પણ સ્વયં હાજર રહેતા. સતી જસમા નો શાપ સત્ય વચન હતો અને સહસ્ત્રલિંગ સરોવરમાં પાણી આવતુ જ નહોતું, જેને લીધે પાટણમાં પાણી ની સમસ્યા કારમી બની જીવો પાણી વગર તરફડવા લાગ્યાં.
જૈન ધર્મ થી પ્રભાવિત રાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહ જીવોના પાણી વગર તરફડાટ ને જોઈ શક્યા નહીં અને સતી જસમાના શાપના નિવારણ માટે, શાપમાંથી સહસ્ત્રલિંગ સરોવરને મુક્ત કરાવવા પોતાના પ્રધાન રાજ્યમંત્રી મુંજાલ દ્વારા અનેક વિદ્વાનો, ધર્માચાર્યો, જ્યોતિષશાસ્ત્રના નિષ્ણાતોની સભા બોલાવી, અનેકવિધ ચર્ચાઓ થઈ, પોથીઓ વંચાઈ, વિચારણાઓ થઈ, શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ થયો અને અંતે ઉપાય જણાવવામાં આવ્યો કે સતી જસમાના શાપમાંથી મુક્તિ મળે અને પાટણ ના જીવોને પુરતું પાણી મળી રહે તથા એમને વલખવુ ન પડે તે માટે ધરતી માતા એક બત્રિસ લક્ષણા પુરુષનું બલિદાન માંગે છે, આ સાંભળતાની સાથે જ મહારાજ સિદ્ધરાજ જયસિંહ સહિત સમગ્ર સભા સ્તબ્ધ થઈ ગઈ, અવાચક થઈ ગઈ. મહારાજ સિદ્ધરાજ જયસિંહે સભામાં ઉપસ્થિત રહેલા મહાનુભાવોને બલિદાન આપવા માટે હાકલ કરી, પ્રજાની સુખાકારી માટે ટહેલ નાખી પરંતુ કોઈ રાજી થયુ નહી, કોઈ આગળ આવ્યું નહી.
સભામાંથી કોઈ જ બલિદાન આપવા તૈયાર ન થતા મહારાજ સિદ્ધરાજ જયસિંહે પોતાના સમગ્ર રાજ્યમાં જાહેર ઢંઢેરો પીટાવ્યો. સાત સાત દિવસ સુધી સમગ્ર ગુજરાત રાજ્યમાં આ ઢંઢેરો પીટવામાં આવ્યો પરંતુ કોઈ પોતાના જીવનનું બલિદાન આપવા આગળના જ આવ્યું, સૌએ પોતાનું જીવન વ્હાલું કર્યું ત્યારે ધોળકા પંથકના નાનકડા રનોડા ગામમાં રહેતા વણકર સમાજનો માયા નામનો વીર પુત્ર પાટણ નાં તરસ્યા જીવો,માનવીઓ માટે બલિદાન આપવા તૈયાર થયો. નાનપણમાં જ પિતા ધરમશીની છત્રછાયા ગુમાવ્યા બાદ દાદાના સંસ્કારની સ્નેહછાયા માં ઉછરેલા માયા એ પોતાના નિર્ણયની જાણકારી પોતાનાં માતા ગંગાબાઈ (ખેતીબાઈ) તથા પત્ની હરખા (મરઘા બાઈ) ને આપી તથા દાદા સહિત સૌ પાસે યજ્ઞની વેદીમાં હોમાવાની પરવાનગી માગી. પોતાના દિકરાને પરમાર્થે બલિદાન થવાની પરવાનગી માતા તથા દાદાએ ગૌરવ સહિત આપી દીધી ત્યારે માયા નાં પત્ની એ પણ હકારાત્મક વલણ રાખીને પરવાનગી આપી દીધી.
રનોડા ગામ તથા ધોળકાના રહેવાસી ઓ માનવશ્રેષ્ઠ વીર મેઘમાયાને વાજતે ગાજતે પાટણ સ્થિત રાજાના દરબારમાં લાવ્યા. પાટણના દરબાર માં બેઠેલા કેટલાક જાતિવાદી માનસિકતા ધરાવતા દરબારીઓ તથા નગરજનો “મેઘમાયા” ને જોતાંવેંત જ ઊભા થઇ ગયા અને કહેવા લાગ્યા કે ” આ મેઘમાયો તો વણકર જ્ઞાતિનો અછૂત છે એનું બલિદાન ધરતી માતા નહી સ્વીકારે”, આ સાંભળતા જ મહારાજ સિદ્ધરાજ જયસિંહે સભામાં ઉપસ્થિત વિદ્વાન જ્યોતિષીઓ તરફ નજર કરી, જ્યોતિષીઓ એ મેઘમાયાના મુખ પરના તેજને ઓળખી ગયા અને સમગ્ર સભા માં એક સ્વરે ઊંચા સાદે કહ્યું, ” હે રાજા, જીવમાત્ર માટે પ્રાણ ન્યોછાવર કરનાર વીર મેઘમાયો અછૂત નથી એતો આપણે સૌનો ગુરુ છે, બત્રીસ લક્ષણો વીર છે અને આ નરવીરનું બલિદાન ધરતી માતા અવશ્ય સ્વીકાર કરશે.” બલિદાન માટે સિદ્ધરાજ જયસિંહે જ્યારે મેઘમાયા તરફ જોયું અને પુછ્યુ ત્યારે જન્મજાત નીડર, નિર્ભય અને તેજસ્વી એવાં મેઘમાયા એ રાજાને નમ્રતાથી જવાબ આપ્યો ,
” હે મહારાજ અન્નદાતા, મારા જીવનના બલિદાન થી તરસ્યાં જીવો, માનવો ને પાણી મળે તો આ મસ્તક હાજર છે, પરંતુ આપને નતમસ્તકે એક અરજ છે.”
મહારાજ સિદ્ધરાજ જયસિંહે કહ્યું “બોલ વીર મેઘમાયા બોલ, ભય કે સંકોચ રાખ્યા વગર બોલ. ”
ત્યારે વીર મેઘમાયા એ ગૌરવવંતા ટટ્ટાર શરીર થી મસ્તક ઝુકાવીને કહ્યું ” મહારાજ અમારાં સમાજને ઘણાં દુઃખ છે અમે ગરીબ છીએ અને અમારી ઉપર અસ્પૃશ્યતા નું કલંક લાગેલું છે તે દૂર કરો, અમારાં સમાજ ઉપરનાં બંધનો દૂર કરી નગર વચાળે નિવાસ, આંગણે તુલસી ક્યારો, પીપળાનો છાંયો, ઉત્તમ વસ્ત્રો પહેરવા ની છૂટ, વેલ- વંશાવળી માટે વહીવંચા બારોટ સહિત સ્વાભિમાન થી જીવન જીવવાનાં સમાન અધિકારો આપો.” આમ કહી વીર મેઘમાયા એ મહારાજ સિદ્ધરાજ જયસિંહ ને પ્રણામ કર્યા.
પાટણ પતિ સિદ્ધરાજ જયસિંહે વીર મેઘમાયા ની બધી જ માંગણી ઓ નો સ્વીકાર કર્યો તથા એને પૂર્ણ કરવાં નું વચન આપ્યું.
વિક્રમ સંવત 1172 મહા સુદ સાતમને સવારે ઢોલ, શરણાઈ, ત્રાંસા ની રમઝટ વચ્ચે નગરજનોના અબીલ ગુલાલ અને પુષ્પવર્ષા સાથે વીર મેઘમાયાની બલિદાન શોભાયાત્રા નીકળી જેમાં સ્વયં મહારાજ સિદ્ધરાજ જયસિંહ, નગર શેઠ, જ્યોતિષાચાર્યો, બ્રાહ્મણો, ધર્મગુરુઓ, તથા હજારો નગરજનો નાં મહેરામણ નાં “વીર મેઘમાયા નો જયકાર” કરતા, સતી જસમા ઓડણના શાપને મિટાવવા, પાટણ નગરના તરસ્યા માનવો, જીવો ને બચાવવા, શાસ્ત્રોક્ત મંત્રોચ્ચાર સાથે વીર મેઘમાયાએ સહસ્ત્રલિંગ સરોવરમાં પગલું મુકતાં જ આકાશમાંથી જાણે ઈશ્વરનાં આશિર્વાદ સ્વરૂપ અમીછાંટણા થયા અને સહસ્ત્રલિંગ સરોવરમાં પાતાળમાંથી અમૃત સમાન પાણીની ધારા છૂટી તથા એ પાણી માં પરોપકારી, વીર મેઘમાયા એ સમાધિ લીધી.
ભારતીય સમાજમાં અછૂત કહેવાતા સમાજને અધિકાર અપાવનાર સૌ પ્રથમ વીર મેઘમાયા હતા તથા અત્યાર સુધીના ઈતિહાસને જોતા અછૂત કહેવાતા સમાજને અધિકાર માટે પોતાના જીવનનું બલિદાન આપનાર એકમાત્ર વીર મેઘમાયા દેવ જ છે.
પાટણનુ સહસ્ત્રલિંગ સરોવર આજે પણ વણકર સમાજની અસ્મિતા, ગૌરવ, આસ્થા, શ્રદ્ધા અને શૌર્યનું પ્રતિક એવા પરોપકારી જીવ માત્રના જીવનને બચાવવા પોતાના જીવનનું બલિદાન આપનાર વીર મેઘમાયાના બલિદાનનું સાક્ષી બની ને ઊભું છે. વણકર સમાજના વડીલો દ્વારા વીર મેઘમાયા નાં બલિદાનની સ્મૃતિ આવનારી પેઢી ને પેઢી દર પેઢી આપવામાં આવી છે. વીર મેઘમાયાનું બલિદાન સમગ્ર દેશમાં ચિરંજીવ છે. પરોપકારી, નીડર, નિર્ભય, તેજસ્વી, અડગ એવા વીર મેઘમાયાનું વણકર સમાજ અતુટ શ્રધ્ધા, આસ્થા થી પૂજન કરે છે. વીર મેઘમાયાના બલિદાનની ગૌરવવંતા ઇતિહાસની જાળવણી થાય, સ્મૃતિ કાયમ જળવાઈ રહે તે માટે સિદ્ધપુર પાટણના ગુજરાત વણકર સમાજ સંલગ્ન “વીર માયા સ્મારક સમિતિ” ના અવિરત પ્રયાસો થી વીર મેઘમાયાના બલિદાન સ્થાન ઉપર ભવ્ય સ્મારક સંકુલ આકાર પામી રહ્યું છે, જેના માટે ગુજરાત સરકાર તરફથી 3 કરોડ રૂપિયા પણ ફાળવવામાં આવ્યાં છે. આ પ્રસ્તાવિત સંકુલમાં વીર માયા સ્મૃતિ મંદિર, સંશોધન કેન્દ્ર, ગ્રંથાલય, અતિથિ ભવન, બાલ ક્રિડાંગણ, ગુરૂકુળ તથા વીર મેઘમાયા ની યશસ્વી ગાથા દર્શાવતો ધ્વનિ પ્રકાશ (લાઈટ એન્ડ સાઉન્ડ શો) શો નું પણ આયોજન કરવામાં આવ્યું છે.